کارت اعتباری چیست؟
کارت اعتباری نوعی کارت پرداخت است که برای اشخاص حقیقی یا حقوقی صادر میشود. این کارت به دارنده آن امکان میدهد که بر پایه نوع قرارداد، از خدمات و کالاهایی برخوردار شود و سامانه صادرکننده کارت بهای آن را بپردازد؛ بهعبارتدیگر یک حد اعتبار به کاربر اختصاص داده میشود که میتواند با استفاده از آن پولی را برای پرداخت، قرض بگیرد.
با استفاده از کارت اعتباری در هر دوره ماهانه، صورتحساب مصرف کارت اعتباری صادر و برای فرد ارسال میشود، فرد در یک مهلت معمولاً ۱۰ الی ۳۰ روزه میتواند نسبت به پرداخت صورتحساب و تسویه کامل آن اقدام کند که در این صورت علاوه بر مبالغ خرید مبلغی بهعنوان کارمزد باید بپردازد. چنانچه شخص در این مدت اقدام به بازپرداخت صورتحساب خود نکند، مانده بدهی بانک شامل مبالغ خرید، مبلغ کارمزد و وجه التزام تبدیل به بدهی تسهیلاتی شخص به بانک میشود.
.
پذیرش کارت اعتباری در دنیا
اگرچه در اواسط قرن بیستم میلادی کارتهای اعتباری در آمریکا، کانادا و انگلیس به میزان قابلتوجهی مورد اقبال عموم قرار گرفت اما در بسیاری از نقاط دیگر جهان همچنان استفاده از پول نقد یا شکلهای دیگری از سیستمهای پرداخت کارتی نظیر سیستم پرداخت کارت بلو در فرانسه و یوروکارت در آلمان، فرانسه، سوئیس و غیره بیشتر موردتوجه بود. در این کشورها استقبال عمومی از کارتهای اعتباری در ابتدا با سرعت پایینی صورت گرفت اما در دهه ۹۰ میلادی بود که سطح نفوذ این کارتها در این کشورها به آنچه در آمریکا، کانادا و انگلیس در سالهای قبل بود، رسید.
در برخی از کشورها پذیرش و اعتماد به کارتهای اعتباری هنوز بهطور کامل صورت نگرفته است. برای مثال ژاپن همچنان جامعهای مبتنی بر پرداخت نقدی تلقی میشود و استقبال از کارتهای اعتباری تنها به طبقه تجار بزرگ محدود است؛ گرچه در این کشور سیستمهای دیگری مبتنی بر آرافآیدی در تلفنهای هوشمند با اقبال بیشتری مواجه شده است.
به خاطر وجود مقررات سختگیرانه در سیستمهای بانکی، برخی کشورها به خصوص فرانسه تمایل بیشتری به توسعه و پذیرش کارتهای اعتباری تراشهمحور نشان دادند. این کارتها هماکنون بهعنوان مقبولترین سیستم اعتباری ضدسرقت به شمار میآیند. همچنین در برخی کشورها، گسترش استفاده از کارتهای بدهی و بانکداری آنلاین نسبت به کارتهای اعتباری بیشتر است.
.
انواع کارتهای اعتباری
کارتهای اعتباری با توجه به نیازهایی که در بازار وجود دارد، انواع گوناگونی دارند که شرایط استفاده از آنها نیز متفاوت است. در ادامه به انواع کارتهای اعتباری اشاره میکنیم.
۱. کارتهای اعتباری خاص
در سالهای اخیر طراحی کارتهای اعتباری خود تبدیل به معیار مهمی در فروش و عرضه این کارتها شده است. ارزش کارت از نظر صادرکننده آن اغلب به میزان استفاده مشتری از کارت یا ارزش مالی مشتری بستگی دارد. این امر منجر به گسترش کارتهای مشارکتی یا وابسته شده است که در آن طراحی کارت بهموجب وجود یک وابستگی خاص (برای مثال، به یک دانشگاه یا گروه اجتماعی خاص) منجر به استفاده بیشتر از کارت میشود. در اغلب موارد درصدی از ارزش کارت به سازمان یا گروه وابسته تعلق میگیرد. امروزه تنوع کارتهای اعتباری بهطور خیرهکنندهای افزایش یافته است.
۲. کارت اعتباری ساده
کارت اعتباری ساده اصطلاحی برای نشان دادن نوعی از کارت اعتباری است که بدون هیچ گونه سرویس ارزشافزودهای ارائه میشود. برخلاف تصور این کارت طرفداران خاص خود را دارد؛ بسیاری از شهروندان در میان انبوه برنامهها، جوایز و امتیازبندیهای انواع کارتهای اعتباری، سردرگم میشوند و ترجیح میدهند تنها یک کارت اعتباری عادی داشته باشند که هیچ سرویس ارزشافزوده خاصی به آنها پیشنهاد نمیدهد یا بهعبارتدیگر آنها را به خرید بیشتر ترغیب نمیکند.
۳. کارت اعتباری محافظتشده
نوعی کارت اعتباری است که در قبال دریافت وثیقه صادر میشود. وثیقه میتواند بهصورت بلوکه کردن سپرده باشد. این کارت مخصوص افراد با اعتبار کم یا بداعتبار است.
۴. کارت اعتباری نیمه محافظتشده
کارتی است که برای افراد بیاعتبار یا افراد بداعتبار که قصد دارند از این پس به درستی رفتار کنند، صادر میشود. در این روش شخص سپردهای را در بانک افتتاح میکند و بانک مابازای موجودی سپرده وی، به او کارت اعتباری میدهد. او همچنین باید در هر دوره تسویه کامل کند. پس از طی مدتی و مشاهده رفتارهای درست از سوی مشتری، اعتبار شخص رفتهرفته افزایش مییابد و کارت اعتباری او میتواند به غیرمحافظتشده تبدیل شود.
۵. کارت اعتباری یکبارمصرف
موسسههای صادرکننده، کارت وام را در دو نوع محدودشده برای خرید کالاهای خاص (معمولاً کالاهای داخلی و بادوام) و بهصورت نامحدود (برای خرید هر کالایی) صادر میکنند. در کشورهای دارای نظام اعتبارسنجی، این کارت به افرادی اعطا میشود که دارای سابقه اعتباری ضعیف هستند.
۶. کارت با کارمزد اضافه
نوعی کارت اعتباری است که در اختیار افراد بدحساب قرار میگیرد و دارای انواع کارمزد است؛ این باعث میشود دارندگان این کارتها هزینهای مضاعف برای استفاده از کارت اعتباری خود بپردازند. سال ۲۰۱۰ قانونی در آمریکا تصویب شد که نرخ مجموع کارمزدها نباید بیشتر از ۲۵ درصد اعتبار اعطایی در سال اول باشد.
.
میزان اعتبار
میزان و سقف اعتباری که به هر شخص داده میشود بستگی زیادی به درآمد و توان بازپرداخت او دارد. متقاضی پس از تعیین اعتبار میتواند از محل این اعتبار، کالا و خدمات موردنظر را خریداری و هنگام سررسید آن را یکجا یا بهصورت اقساط، بازپرداخت کند. تقریباً در اکثر نقاط جهان افراد اعتبارسنجی میشوند و با مشخص شدن اعتبار هر شخص، کارت اعتباری دارای سقف اعتبار معینی خواهد بود که کمترین ریسک عدم بازپرداخت را دارد. گاه تضامین مناسب با اعتبار درخواستی برای بازپرداخت این اعتبارات در اختیار ایجادکنندگان اعتبار قرار دارد که ریسک آن را به حداقل میرساند، هرچند در برخی موارد اعتبارات شامل عدم بازپرداخت نیز خواهد بود و معمولاً اعتباردهندگان این ریسک را میدانند.
منشأ ایجاد اعتبار میتواند شرکتها، ارگانها، بانکها یا مؤسسات مالی اعتباری باشند ولی مدیریت آن معمولاً توسط سیستمهای پرداخت الکترونیکی اجرا میشود. در بسیاری از نقاط جهان شرکتهایی مانند ویزا و مسترکارت، مدیریت چنین اعتباراتی را بر عهده دارند که البته در خیلی از موارد منشأ ایجاد اعتبارشان، خودشان نیستند.
.
شبکه کارت اعتباری
شبکههای کارت اعتباری ویزا و مسترکارت دارای بانکها و دیگر نهادهای عضو هستند که به آنها بانکهای عضو میگویند. در کنار این عضویت، اصطلاح آیاساو (ISO) اشاره به اشخاص حقیقی و حقوقیای دارد که از اعضای شبکه اعتباری نیستند ولی با یکی از اعضا طرف قرارداد هستند. این قرارداد و ارتباط کاری میتواند در زمینههای مختلفی صورت گیرد؛ نظیر صدور کارت، پذیرش کارت، بازاریابی مشتریان جدید، فروش و فروش اقساطی ترمینالهای بانکی، ارائه خدمات به مشتریان، فروش و بازاریابی کارت.
اصطلاح اماسپی نیز اشاره به آن دسته از آیاساوها دارد که توسط شبکههای اعتباری ویزا یا مسترکارت ثبت شدهاند. همانطور که بانکهای پردازشگر همزمان عضو هر دو شبکه ویزا و مسترکارت هستند، یک اماسپی/ آیاساو نیز معمولاً با چندین بانک عضو طرف قرارداد همکاری است. اماسپی/ آیاساوها باید در اسنادشان بهوضوح وابستگی خود را به بانک یا بانکهای طرف قرارداد بیان کنند، بهعنوان مثال در وبسایت آنها باید این ارتباط به درستی و روشنی نمایش داده شود. عدم تبعیت از همین موضوع کوچک میتواند موجب جریمه خیرهکننده ۲۵ هزار دلاری آنها شود! هزینه ثبت یک اماسپی در ویزا یا مسترکارت برای بار اول پنج هزار دلار و هزینه شارژ سالانه آن پنج هزار دلار است.
عمده واگذاری صورتگرفته از سوی بانکها به اماسپی/ آیاساوها در زمینه صدور کارت اعتباری و نیز گردآوری تراکنش است. این نکته نیز قابلدرک است چراکه بانکیها فروشندگان و بازاریابان خوبی نیستند. اماسپی/ آیاساو یک نقش کارکردی است که میتواند توسط هر مجموعهای به اجرا درآید، معادل آنچه در ایران با نام پیاسپی میشناسیم، در کشورهای مختلف با اسامی مختلفی نامگذاری شده و سطح برونسپاری بانکها به این شرکتها متفاوت است؛ اما نکته مهم این است که همگی آنها نقش اماسپی/ آیاساو را نیز ایفا میکنند. آن دسته از شرکتهای اماسپی/ آیاساو که خدمات کارتخوان و گردآوری تراکنشها را ایفا میکنند، دارای قرارداد همکاری با بانک یا بانکهایی هستند که به آنها بانک پذیرنده (پردازشگر) میگویند. این بانکها مسئولیت تسویهحساب را بر عهده دارند و پولی نزد اماسپی/ آیاساوها نگهداری نمیشود. شرکت ویزا تنها در آمریکا بیش از ۲۲۰۰ شرکت اماسپی را تحت پوشش خود دارد.
همچنین نوع خاصی از اماسپیها با عنوان سازمان پشتیبانی امنیتی وجود دارند که در زمینه امنیت به فعالیت میپردازند و اقدامات لازم جهت ورود کلید، مدیریت کلید، تطابق با پیسیآی و غیره را پشتیبانی میکنند. دامنه فعالیت آنها نیز در حوزه خودپرداز و کارتخوان فروشگاهی و هر دستگاه ورود رمز است.
.
کارمزد در کارت اعتباری
مهمترین بخش در کارت اعتباری، بحث کارمزد آن است که از پیچیدگیهای زیادی برخوردار است و تحت عناوین مختلفی از مشتری کارمزد یا هزینه کسر میشود که با توجه به اهمیت آن سعی شده در ادامه این کارمزدها و هزینهها به روشنی توضیح داده شود.
کارت اعتباری ازجمله محصولاتی است که تلاش میشود بهصورت ساده معرفی شود و پس از تهیه آن توسط مشتریان، آنها با انبوهی از استثنائات، کارمزدها و نرخهای متفاوت روبهرو میشوند. این یک تکنیک بازاریابی است که در دیگر صنایع نیز دیده میشود بهعنوان مثال برخی از صنایع خودروسازی، خودرو تولیدی خود را ارزان فروخته ولی قیمت قطعات و خدمات آن بسیار بالاست. کارت اعتباری نمونه بارز ارزشمندی متفاوت پول در بازههای زمانی مختلف است.
بهطور عمومی دارنده کارت اعتباری میتواند در طول یک دوره (ماه) خریدهای مختلفی انجام دهد، در انتهای هر دوره (ماه)، صورتحساب عملکرد او صادر میشود و در زمانی معلوم میتواند مبلغ کل صورتحساب خود را پرداخت کند. در صورت پرداخت یکجای مبلغ صورتحساب، تنها کارمزد دریافتی خواهد بود که معمولاً بین یک تا پنج درصد است. در مهلت پرداخت ثانویه، چنانچه مشتری اقدام به پرداخت یکجای صورتحساب خود کند، علاوه بر کارمزد بایستی جریمه تأخیر را نیز بپردازد که در بانکداری اسلامی به وجه التزام معنی شده است. دقت شود که زمان خرید در کل مدتزمان دوره، تأثیری در محاسبات ندارد؛ به عبارتدیگر مجموع خریدهای کل دوره، گویی یک خرید است. شروع دوره میتواند از تاریخ صدور، تاریخ اولین تراکنش یا ابتدای ماه باشد. محاسبات در مورد تراکنش برداشت وجه از کارت اعتباری متفاوت است و درست از زمان انجام تراکنش، محاسبه کارمزد و سود صورت میپذیرد که نرخ آن معمولاً بسیار بالاست. در صورتی که میزان بدهی ایجادشده – مجموع مبلغ خریدهای صورتگرفته – از یک حد مشخص کمتر باشد، اغلب این میزان بدهی به دوره بعد منتقل میشود. این حد از خرید معمولاً بهصورت درصدی از اعتبار بیان میشود.
۱. کارمزد اینترچنج
کارمزدی که بانک پذیرنده کارت باید به بانک صادرکننده کارت بپردازد. در کشورهای غربی استدلال بر این است که سرمایهگذاری اصلی توسط صادرکننده کارت صورت پذیرفته که کارت اعتباری را با تحمل ریسک در اختیار مردم قرار داده و بانکهای پذیرنده میتوانند با استفاده از تراکنش این کارتها، اقدام به دریافت کارمزد از پذیرنده کنند. از این رو باید سهمی از این کارمزد دریافتی از پذیرنده به سرمایهگذار اعتباردهنده اعطا شود.
در ایران و در شبکه شتاب مدل کارمزدی برعکس است. استدلال نیز بدینصورت است که از آنجا که کارتهای صادره اکثراً نقدی هستند، ریسک و هزینه زیادی متوجه صادرکننده نیست و این بانک پذیرنده است که برای خرید و نصب ترمینالها متحمل هزینه و سرمایهگذاری شده است و بنابراین باید کارمزد دریافت کند. بانک صادرکننده نیز این قاعده را میپذیرد زیرا هزینه ارائه خدمت در شعبه به مشتریان بیشتر از کارمزد پرداختی به شتاب است و همچنین کانالهای خدمترسانی بیشتری برای مشتری فراهم شده است.
۲. کارمزد سالانه کارت اعتباری
منظور از آن کارمزدی است که بهصورت سالانه از دارندگان کارت اعتباری یا پذیرندگان کارت دریافت میشود. بهعنوان مثال کمپانی اسکویر اعلام کرده که دیگر کارمزدی از تراکنشها دریافت نخواهد کرد، بلکه بهطور ثابت سالانه ۲۶۵ دلار کارمزد دریافت میکند؛ این کارمزد به ازای خرید تا سقف ۲۵۰ هزار دلار بوده و به ازای کارمزدهای بالاتر کارمزدی بهصورت درصدی از تراکنش دریافت میشود.
در مورد کارت اعتباری این هزینه با اهدافی متفاوت دریافت میشود. یک بخش از آن بابت حقالزحمه پرداختی به صادرکننده کارت است. بخش دیگر آن مربوط به سرویسهای بیمهای است که بدین ترتیب از دارنده کسر میشود. بهعنوان مثال تمامی شبکههای کارت اعتباری بزرگ دنیا (ویزا، مسترکارت، آمکس، داینرز و غیره) روی تراکنش اجاره ماشین سرویس بیمه ماشین را نیز ارائه میکنند که در صورت بروز واقعه، شخص اجارهکننده مجبور به پرداخت هزینههای هنگفت نشود. بخش دیگر بابت هزینههای دولتی است، مثلاً بابت ابطال تمبر اسناد تسهیلات کارت اعتباری و غیره.
کارمزد سالانه در برنامههای تخفیف و دیگر برنامههای وفادارسازی در صدر قرار دارد، بدین معنی که اولین هزینهای که مشمول بخشش یا کاهش میشود، کارمزد سالانه است. البته برخی از صادرکنندگان کارت اعتباری ممکن است کارتی را بدون کارمزد سالانه صادر کنند و در اختیار مشتریان قرار دهند. دریافت کارمزد سالانه از دهه ۸۰ آغاز شد. به جز کارتهای اعتباری، عمده کارتهای با کاربرد خاص نظیر کارتهای وفاداری، کارتهای تخفیف، کارتهای شرکتهای هواپیمایی و غیره اقدام به دریافت کارمزد سالانه میکنند که منبع درآمدی مهمی نیز برای آنها محسوب میشود. در ایران دریافت کارمزد سالانه از سوی صادرکنندگان کارت اعتباری مرسوم است و علاوه بر آن کارتهای شبکههای حلقه بسته و کارتهای مشتاقسازی خصوصاً کارتهای تخفیف ورزشی نسبت به دریافت این هزینه اقدام میکنند.
.
سقف اعتباری
هنگام اعطای کارت اعتباری توسط بانک یا موسسه اعتباردهنده، آنچه از نظر حسابداری ثبت میشود، تعهدی است که بانک در قبال استفاده دارنده کارت اعتباری نزد فروشگاهها و مراکز خرید پذیرفته است که آن را سقف اعتباری مینامند. در مقابل این مفهوم کف اعتباری قرار دارد؛ پارامتری که در برخی از کارتهای اعتباری تنظیم شده و برابر با میزانی است که طی آن دارنده کارت میتواند خریدی را بدون نیاز به عملیات Authorization برخط یا همان احراز هویت انجام دهد. در برخی مؤسسات این مقدار برابر با صفر و در برخی دیگر برابر با سقف اعتباری – کل اعتبار – است. در بسیاری دیگر از مؤسسات نیز این پارامتر به ازای هر مشتری و با درخواست او تنظیم میشود.
.
نرخ کارمزد خرید
نرخ کارمزد به ازای تراکنش خرید است؛ این نرخ معمولاً یک درصد یا بیشتر است و محاسبه آن روی مجموع مبالغ تراکنشها صورت میپذیرد گویی اینکه در طول دوره یک تراکنش انجام شده است. در دیگر محاسبات مربوط به کارت اعتباری نظیر جریمه تأخیر، وجه التزام، تقسیط و غیره این کارمزد بهعنوان جزء لاینفک مبلغ کل صورتحساب در نظر گرفته میشود.
.
نرخ بهره
به زبان ساده نرخ بهره پولی است که قرضدهنده از قرضگیرنده بابت دادن پول به او طلب میکند. در مورد کارت اعتباری این موضوع اندکی پیچیدهتر است؛ چراکه صادرکنندگان چندین نرخ بهره را تنظیم و دریافت میکنند. برای مثال ممکن است برخی از مؤسسات در زمان افتتاح حساب نرخ بهره کمتری طلب کنند ولی نرخ کارمزد خرید را بیشتر تنظیم کنند و نیز نرخ جریمه تأخیر بیشتری دریافت کنند. جهت فراهمسازی امکان مقایسه این نرخهای متفاوت از یک شاخص کلانتر با نام اِیپیآر استفاده میشود که درصد کارمزد سالانه را بیان میکند.
.
درصد کارمزد سالانه
بانکها و مؤسسات صادرکننده کارت اعتباری معمولاً در بیان نرخ بهره آن را آمیخته با ترفندهای بازاریابی بهصورت غیرشفاف اعلام میکنند. همچنین اعلام نرخ بهره پایین و در مقابل دریافت کارمزدهای بیشتر یکی دیگر از تکنیکهاست. برای دستیابی به امکان مقایسه دقیق، از پارامتری با نام اِیپیآر استفاده میشود که نشاندهنده مجموع تمام هزینههای سالانه به ازای یک وام دریافتی است که بهصورت درصدی از وام دریافتی بیان میشود.
.
کارمزدهای پذیرش کارت اعتباری
در زمینه پذیرش کارت اعتباری در شبکههای کارت اعتباری با تعدد کارمزدها مواجهیم. عوامل متعددی بر نرخ کارمزد پرداختی توسط پذیرندگان تأثیر میگذارد. کارمزد پذیرندگی را با نامهای متفاوت میشناسند اما بیشترین کلمهای که کاربرد دارد Merchant Discount است. این واژه در تجارت به معنای تخفیف کاربرد گستردهای دارد. همچنین در بانکداری سنتی از این اصطلاح به معنای «تنزیل برات / اسناد» استفاده میشود. تصور میشود این کلمه به معنای تنزیل بوده که به بانکداری الکترونیکی راه یافته است؛ زیرا اشاره به کاستن از وجه اصلی تراکنش هنگام تسویهحساب و واریز آن بهحساب مرچنت دارد. از قرار معلوم اصطلاح دقیق و رسمی آن Merchant Discount Fee است. ایده دریافت کارمزد در شبکههای کارت اعتباری اولین بار نه توسط شبکهها، بلکه توسط بانکهای مؤسس آنها مطرح شد، به عبارت واضحتر این مسترکارت و ویزا نبودند که به فکر دریافت کارمزد از مرچنت افتادند بلکه بانکهای تشکیلدهنده آنها بودند که مصمم بر آن شدند و دلیل آن نیز از منظر حساب مرچنت و کارمزد دریافتی از خدمات مشابه در آن حسابها قابلدرک است.
نکته اساسی در موردپذیرش کارت اعتباری این است که این کارمزد از پذیرنده کارت دریافت و سپس بین ذینفعان تقسیم میشود. در اینجا استدلال این است که بانک صادرکننده کارت با اعطای اعتبار به دارندگان کارت، به آنها برای خرید از فروشگاه مرچنت قدرت خرید میبخشد از این رو مرچنت بایستی کارمزد این اقدام تسهیلکننده را بپردازد. با توجه به این کارمزد دریافتی از مرچنت دریافت میشود و قسمت اصلی آن به بانک صادرکننده و بخشهای دیگر آن به ذینفعانی که امکان انجام تراکنش را فراهم ساختهاند، تعلق میگیرد.